Etymologie: het woord winnen, en winst
6 april 2022
Het woord winnen is bijzonder in etymologie. Wanneer je een spelletje speelt weet je vaak wel wanneer je winst maakt of wint. Krijg je meer geld terug uit een slot machine dan je erin gooide, dan heb je winst gemaakt. En heb je in een wedstrijd meer punten dan de tegenpartij dan heb je gewonnen. Behalve in een wedstrijd waar je juist zo min mogelijk punten moet halen. Maar met de spelregels bij de hand is zelfs dan duidelijk wie de winnaar is.
Maar waar het woord winnen vandaan komt is minder gemakkelijk vast te stellen. Dat komt vooral doordat het oorspronkelijk meerdere betekenissen had. Nu zouden we kunnen zeggen dat die dicht bij elkaar lagen, maar lang geleden zag men dat nog niet.
Volgens de meeste taalkundigen ligt de oorsprong in de Oer-Germaanse taal. Die taal werd al lange tijd gesproken. Rond het begin van onze jaartelling ontstonden varianten (dialecten). In die tijd stond winnen, toen nog bekend als wennan(an), gelijk aan hard werken en lijden door een moeizaam leven.
Anderen leggen de oorsprong van het woord winnen nog iets verder terug. Zij denken dat het in het Indo-Europees ligt, waartoe onder ander het Oer-Germaans behoorde. In het Indo-Europees, of Indo-Germaans, had het echter meer de betekenis van verwerven, verkrijgen. Het was daar dus meer gericht op wat je verkrijgt door hard werken. Dat werd echter nog niet per se beschouwd als winst.
De Indo-Europese taal bereikte rond 500 voor Christus zijn hoogtepunt. Het had invloeden uit Azië en het Midden-Oosten. Sommige taalzoekers leggen daarom bij het woord winnen ook een koppeling met woorden uit die streken. Bijvoorbeeld met veti, een woord uit de oud-Indische taal Sanskriet.
Dat woord kwam later in allerlei vormen en met afgeleide woorden in andere talen. Zoals venery, dat oorspronkelijk samenhing met het najagen van seksueel plezier. We vinden een vorm van dat woord terug in venerische ziekten. Maar venery kreeg steeds meer de betekenis van de jacht op zichzelf, de sport van het (na)jagen. Venus is er ook van afgeleid; godin van de liefde.
De afgeleiden werden geleidelijk in plaats van met een v met een w geschreven. Venery, venom en dergelijke veranderde in Wenery, wenon en uiteindelijk ook ween en wennan. Maar rond het aanhalen van die geschiedenis hangt veel taalkundig speculeren en fabriceren.
Wij denken vanzelfsprekend bij het woord winnen aan een spelletje roulette, poker of iets dergelijks. We spelen vooral het spel en beleven daar plezier aan. En winnen is vooral het verkrijgen van een voordeeltje. Daardoor koppelen we het niet direct aan winnen van bijvoorbeeld goud, steenkolen en andere delfstoffen. Wanneer we daarbij het zwoegen zien, kunnen we ons echter wel de betekenis van hard werken voorstellen.
Vanaf tweeduizend jaar geleden bestaan er dus vormen van die twee betekenissen (hard werken en verkrijgen) naast elkaar. En dat gaat heel lang door. Dat blijkt als rond 1200 de eerste teksten in onze streek verschijnen. Dan betekent het woord winnen, en vervoegingen daarvan, verkrijgen, verdienen en verbouwen.
En dat verkrijgen of verbouwen ging gemakkelijk of door zwoegen. Dat blijkt vaak alleen uit de context. Soms is het winnen een strijd en moet met zich inspannen. In ander verband is het eenvoudig de wens, het streven naar een verdienste. Of het is zelfs al het punt waarop is gewonnen; het moment van zegevieren (victory is overigens ook een afgeleide vorm van het bovengenoemde veti).
Dat moment van zegevieren wordt op een gegeven moment apart omschreven met het woord winst; een zelfstandig naamwoord afgeleid van het werkwoord. Het is goed mogelijk dat het woord winst al vroeg in gebruik kwam, bijvoorbeeld al tijdens ons jaar nul.
Maar de meeste deskundigen leggen het ook rond 1200. In die tijd werden in de Nederlandse taal meer werkwoorden verzelfstandigd. Of verschijnen ze op zijn minst voor het eerst in teksten. Het zijn woorden als kunst (van kunnen), dienst (van dienen) en dus winst (van winnen).
De Engelse taal blijft met ‘to win’ dicht bij het woord winnen. Taalkundigen in Engeland leggen de oorsprong ongeveer als bovenstaand. Maar ze noemen ook het Nederlands als taal waaruit hun ‘to win’ ontstond. Specifiek wijzen ze op het oud-Friese woord winna. Het oud-Fries is een taal die zich vanaf ongeveer 8ste eeuw ontwikkelt.
Leuk als je van taal houdt is dat Scandinavische landen nog steeds de v gebruiken, zoals we dat hierboven zagen bij het Sanskriet. Zij schrijven vinde (Deens), vinne (Zweeds) of vinna (Noors) .
De Fransen, evenals andere zuidelijke landen, hebben hun woord voor winnen uit het Latijns. Zij gebruiken Gagner. Dat verwijst in beginsel meer naar de jacht, dan naar de twee oude betekenissen hard werken en verwerven. Hun werkwoord krijgt in de loop van de tijd daarbij ook de afgeleide betekenissen.
Er zijn ook Franse etymologen die de oorsprong van Gagner bij het oer-Germaans leggen. Dat geeft alleen maar nog duidelijker aan dat de oorsprong van het woord winnen niet gemakkelijk is aan te geven.
Wel weer bijzonder is dat de Fransen het woord gain gebruiken voor winst. Dat woord is met een omweg ook verbonden aan hun Gagner. En gain is ook het woord dat de Engelsen gebruiken. Het is rond 1500 via het Frans in de Engelse taal gekomen. Maar de Engelsen leggen de oorsprong van dat woord in het oer-Germaans.
De Engelsen plaatsen, evenals veel andere landen, ook in de spreektaal een lidwoord voor het woord winst. Waar wijzen zeggen, ‘ik heb winst gemaakt’, spreken zij van ‘I have made a gain’. Zo kregen ze op een gegeven moment again, dat nog een keer betekent.
En nog een beurt nemen is natuurlijk wat je moet doen bij roulette, de slot machine of ander spel, om meer kapitaal te verkrijgen oftewel winst te maken.
