Etymologie: het woord Cruks
20 oktober 2021
De meeste Nederlandse gokkers zullen het woord Cruks inmiddels wel kennen. Het staat voor Centraal Register Uitsluiting Kansspelen. Je kunt je afvragen of de afkorting er eerder was dan de volledigheid, waarvoor het staat.
Dan zie je in gedachten de afdeling communicatie van de kansspel autoriteit. Jan Erik van der Werff, hoofd communicatie van de KSA, zegt dan iets als ‘aanwezigen we gaan een database aanleggen van mensen met een gokprobleem. Daarvoor kunnen zij zichzelf aanmelden of hun familie en vrienden. We moeten voor die lijst een leuke afkorting of naam bedenken’.
Er wordt van alles geroepen. Database met Probleem Gokkers leidt tot de afkorting DPG. Er zijn een paar mensen enthousiast. Tot iemand roept dat het bekend klinkt. Dan blijkt het een grote mediagroep achter onder andere het Algemeen Dagblad. Register van Buitengeslotenen is een mond vol, waarbij RvB als afkorting ook niet handig is. Gokkers in de Raad van Bestuur is geen prettige associatie.
Centraal Register is een volgende poging. Maar er moet nog iets achter. Op die manier gaat het sneller. CRAB, CROP, CREP, CRUK, CRUX en meer. ‘CRUX klinkt lekker’, merkt Jan Erik op, ‘maar die X is lastig’. ‘Dat schrijf je in het Nederlands als KS’, roept iemand, ‘evenals wij SEX als SEKS schrijven’.
Geweldig. Dat moet het worden. Nog even bedenken waarvan het de afkorting is. We weten nu wat het is geworden. Aan het eind van de sessie wierp iemand nog op dat Kansspelen één woord is. Maar het breken in KS legde de nadruk ook op Spelen en dat was goed vond de meerderheid van de aanwezigen.
We kijken even naar het woord Cruks en niet naar de afkorting. Het zou immers inderdaad een vernederlandste vorm van Crux kunnen zijn. Zoals we sex veranderde in seks, text naar tekst en tax naar taks, zoals aan je taks zitten. En de boxer Muhammad Ali werd bokser, terwijl het hondenras gewoon boxer bleef. En we Maxima gewoon Maxima blijven noemen, ook wanneer we het meervoud van snelheden op wegen bedoelen of de tegenhangers van de minima.
Bij het woord Cruks denken we dus aan crux, een kruisje. Dat is ook precies wat je krijgt in dat register, een kruisje achter je naam. Het is gebaseerd op zelfuitsluiting, maar betekent binnenkort vooral buitensluiten. Geen enkel on- en offline casino kom je als gokker meer in met zo’n kruisje in het register.
Dat je dan bij de sigarenboer nog altijd staats- en krasloten kunt kopen, laten we maar even buiten beschouwing. Het gaat hier immers over de etymologie van het woord Cruks, niet over de halfslachtigheid van het idee en de uitvoering.
Hierboven schreven we dat sommige woorden met een X worden geschreven. En dat andere zijn vernederlandst met KS. Daar zit geen mooie regel achter zoals bij ’t Kofschip. Je moet het verschil tussen X- en KS-gebruik uit je hoofd leren. Het is namelijk pure willekeur.
In het Nederlands schrijven we Crux met een X. Dat maakt in teksten de afkorting Cruks goed onderscheidend, als gegevensbestand van de maximaal 2% gokkers met problematisch gokgedrag. Maar de betekenis niet anders, het blijft een kruisje.
Een Crux was oorspronkelijk een paal waar iemand tegenaan moest gaan staan om te worden geëxecuteerd. In oorlogs- en cowboyfilms zie je dat soms nog. In de tijd van de Romeinen kwam daar op een gegeven moment een dwarsbalk tegenaan op ooghoogte. Het woord crux kreeg een aanvullende betekenis. De paal met dwarsbalk veranderde met allerlei tussenstappen in kruis.
Vanuit de oorsprong had het echter veel meer betekenissen dan die twee balken die elkaar rechthoekig snijden. Met cruce, cruys, crusi en andere afgeleiden verwees het woord crux ook naar ellende en martelen. Wat we zien in de ellende die je veroorzaakt door iemand te kruisigen, zonder dat er een kruis aan te pas komt. En in de marteling van een kruisverhoor.
Over de etymologie van de woorden cruks, crux en kruis is nog veel meer te vertellen. Bijvoorbeeld dat sommige talen in plaats van kruis het woord galg gebruiken voor de twee gekruiste balken. Bij een galg hebben wij toch een ander beeld. De dieren- en plantenwereld is ook leuk, met zijn kruisspinnen en kruisbessen. Zo zijn er meer voorbeelden.
Maar wij blijven hangen bij het woord crucifix. Dat lijkt opgebouwd uit cruci, waarvan we al zagen dat het een tussenvorm was van crux naar kruis, en fix. Het werkwoord fixen betekent iets realiseren, bewerkstelligen en klaarspelen. Klaar en spelen? Klaar met spelen ben je inderdaad als je in de Cruks staat met dat kruisje achter je naam.
Wil je meer weten over de etymologie rond het woord cruks en de vele achtergronden van het kruis, kijk dan eens bij de etymologiebank.
