Kop of munt, de varianten en de herkomst ervan
13 september 2021
Kop of munt zouden we met gemak de moeder van de kansberekening kunnen noemen. Wiskundigen als Pascal en Huygens waren er daarna echter snel klaar mee. Ze keken liever naar de mogelijkheden die de dobbelsteen bood. In plaats van een 50% kans, zoals bij kop of munt, stegen de mogelijkheden. Helemaal bij twee dobbelstenen.
Eigenlijk zou dit een bericht over de etymologie van kop of munt moeten zijn. Maar interessanter dan de herkomst van het woord kop of munt is hun historie als fenomeen; als manier om een beslissing te nemen.
De geschiedenis van kop of munt als beslissingsbepaler gaat heel ver terug. Die was er waarschijnlijk eerder dan het bestaan van munten. De Chinezen, altijd weer die oude Chinezen, gooiden ongetwijfeld al met platte steentjes en andere dingen met een voor- en keerzijde.
In het Westen kiezen we echter bij dit soort historische verhalen doorgaans voor Romeinen. Hoewel steeds meer historici denken dat veel Romeinse gebruiken van vroegere Europese volkeren komen. En dat ook de Latijnse taal invloeden heeft uit het Keltisch, Iberisch en andere oudere talen.
Vooralsnog leggen de meeste bronnen het gebruik van kop of munt bij de Romeinen. Die gebruikten een munt met aan een kant een ‘kop’ van een leider en aan de andere kant een boot. Ze gooiden, wat zij noemden, navia aut caput (schip of hoofd). Maar er zijn ook andere varianten bekend van afbeeldingen op Romeinse munten.
En ook op munten in andere landen kwamen andere afbeeldingen. Bijvoorbeeld de waarde van de betreffende munt. Zie daar onze kop of munt(waarde).
Sommige Engelsen verwijzen in de historie van kop of munt graag naar hun ‘Cross and Pile’ (letterlijk: kruis en stapel). Die uitdrukking kwam echter pas in de Middeleeuwen in zwang. Bijzonder aan deze munt is dat een pile ook het gereedschap was waarmee een munt werd geslagen.
Bij Cross and Pile verwijst het naar de hamer-doorslag op de keerzijde. Wanneer aan de ene kant van de munt een kop werd geslagen, drukte het reliëf daarvan aan de andere kant door. Later kreeg die keerzijde een eigen afbeelding, maar de naamgeving bleef hetzelfde. Overigens was Cross and Pile meer een gokspel dan een methode om een beslissing te nemen.
Je zou dus nu al een onderscheid kunnen maken tussen de twee gebruiken van kop of munt. De Romeinen gebruikten het waarschijnlijk om besluiten te nemen. Terwijl Cross and Pile verwijst naar een spel.
Dat spel zou al bij de Oude Grieken zijn ontstaan. Het was een kinderspel dat ze Ostra Kinda noemden. Het werd niet met munten gespeeld maar met schelpen of iets anders met twee kanten. Zoals wij als alternatief van een munt bijvoorbeeld een bierviltje zouden kunnen gebruiken.
Oorspronkelijk was er een inzet van producten waarbij een product per beurt van kind of groep kinderen verwisselde afhankelijk van het vallen van kop of munt. Die producten zouden halverwege de twintigste eeuw bijvoorbeeld knikkers kunnen zijn.
Geleidelijk ging het van kinderspel ook bij de Oude Grieken, via een gokspel van volwassenen met geld, naar besluitvorming. Dan bepaalde het bijvoorbeeld welke persoon of team een bepaalde handeling als eerste mocht uitvoeren of … vul maar in.
In dat bepalen van een voortgang kunnen we het tossen herkennen, dat bijvoorbeeld aan het begin van voetbalwedstrijden plaatsvindt. Een scheidsrechter gebruikt daarbij nog de ouderwetse kop of munt methode met een munt.
Wel leuk dat ze daarbij hun eigen uitvoering weer mogen gebruiken. De ene laat de munt op de grasmat vallen, een ander grijpt het uit de lucht en legt het omgekeerd op de rug van de hand. En zo zijn er meer methoden.
Mede doordat voetbal uit Engeland komt gebruiken we in Nederland nog veel Engelse termen. We maakten van corner een hoekschop. Maar de beslissing bij voetbal noemen wij in Nederland ook tossen. Daar willen we wel iets etymologisch over zeggen.
Het woord tossen is oorspronkelijk namelijk niet Engels, maar het komt volgens taalkundigen uit Scandinavië. Een vroegere betekenis van tossen is dan opgooien van voedsel, zoals we dat kennen van een pannenkoek of pizza. Waarbij dat opgooien is bedoeld om het platte deeg te draaien.
Pas in 1798 kreeg het de betekenis zoals wij dat nu kennen, het opgooien een muntstuk aan het begin van een wedstrijd.
In het Engels kennen ze, als alternatief voor kop of munt, ook nog ‘Heads or Tails’ (hoofden of staarten). Het is duidelijk dat dit slaat op de voor- en achterkant van een dier.
De uitdrukking zou echter zijn gebaseerd op een uitspraak van de Romeinse filosoof Cicero. Die zei ‘ne caput nec pedes’ (hoofd noch voeten). Daarmee bedoelde hij een staat van verwarring, waarbij wij zouden zeggen, ‘er is geen chocolade van te maken’.
In het Engels werd de uitdrukking van Cicero vertaald naar ‘Can’t make heads or tails’. Wanneer en of het van daaruit een kop of munt betekenis kreeg is onduidelijk. Het is echter zeker dat de ‘head or tails’ al halverwege de 18de eeuw werd gebruikt voor het gooien van een 50-50 kans.
In Nederland kennen we ook het minder gebruikelijke kruis of munt. Dat verwijst naar een verleden waarbij op muntstukken een kruis stond. In de meeste andere landen verwijst de benaming van het opgooien van een muntstuk echter naar de afbeelding van een ‘kop’ en de muntwaarde.
Wat je ook allemaal verder over kop of munt kunt zeggen… het blijft een prachtig begin bij een bestudering van kansberekening. En verder gewoon een gok met een 50% kans, zelfs iets beter dan het inzetten op zwart of rood bij roulette.
