Puzzels en gezelschapsspellen: waar komen ze vandaan?
7 maart 2019
Er leeft een nieuwe trend onder scholieren en studenten. Eerst gamen of online gokken en dan een puzzel of gezelschappsspel zoals Monopoly, Stratego of Risk. Wanneer gokspellen zoals roulette, blackjack en dergelijke precies ontstonden is onduidelijk. Maar de oorsprong van puzzels van gezelschapsspellen is wel bekend.
Bij de oorsprong van puzels en gezelschapsspellen kun je in veel gevallen ook spreken van uitvindingen. De bedenkers liepen vaak al lange tijd met het idee. Dat was ontstaan na een vlaag van inspiratie, ergernis bij een bestaand spel of combineren of verwerken van kennis uit het verleden.
Een doolhofpuzzel
Het woord puzzel omschrijft een breed begrip. De oorsprong van puzzels is daardoor wellicht net zo vaag als die van gokspelen. Historici houden het erop dat de eerste puzzels, evenals kaart- en dobbelspellen in het oude China, Griekenland of Egypte zijn ontstaan. Die oude culturen staan erom bekend dat ze van hersenbrekers hielden.
Uitdagingen voor de hersenen of geest vonden ze leuk. En puzzels behoorden tot het spelassortiment. Denk bijvoorbeeld aan de doolhoftekeningen die teruggaan tot 2500 voor onze jaartelling. En woordspelletjes, zoals het Palindroom, zouden wij nu geen puzzels meer noemen. Maar dat vonden de Grieken en Romeinen die het bedachten wel, ongeveer 100 na Christus.
Bij woordspelletjes denken wij tegenwoordig eerder aan de kruiswoordpuzzel. Die is nog niet zo oud. De eerste verscheen in New York World, in de Kerstuitgave van zondag 21 december 1931. Het is bedacht door Arthur Wynne, de zoon van een krantenuitgever uit Liverpool. Hij emigreerde naar ‘de nieuwe wereld’, zoals Amerika toen werd genoemd. Daar werkte hij als journalist voor het krantenconcern van William Randolph Hearst.
De eerste kruiswoordpuzzel verscheen op 21 december 1913 in de krant World.
De kruiswoordpuzzel maakte hij echter voor Joseph Pulitzer, de concurrent van Hearst. Voor hem schreef hij puzzels op de pagina met moppen en cartoons. Na allerlei bestaande puzzels, zoals rebussen, doolhoven en anagrams, bedacht hij de kruiswoordpuzzel. Het was direct enorm populair. Wynne noemde het zelf word-cross. Pas veel later werd dat omgedraait en verdween het streepje.
Het duurde tot 1924 voor andere kranten een kruiswoordpuzzel opnamen in hun uitgaven. Twee jaar daarna was er al een bizar voorval. Een Hongaarse kelner, Antal Gyula, maakte een eind aan zijn leven. Als briefje voor de politie en nabestaanden had hij een kruiswoordpuzzel gemaakt.
Een ander woordspel is natuurlijk Scrabble, waarvan je kunt vermoeden dat de maker is geïnspireerd door de kruiswoordpuzzel. Het is bedacht door Alfred Mosher Butts. Hij verzon meer letter- en woordspelletjes, maar die waren weinig succesvol.
In 1936 kwam hij op het idee mee te liften op de populariteit van de kruiswoordpuzzel. Het spel was daarna snel bedacht. Voor de puntentelling bestudeerde hij kruiswoordpuzzels. Daarbij telde hij hoe vaak een letter voorkwam.
Zijn spel werd echter nog steeds geen succes. Butts gaf er verschillende namen aan. Pas in 1948 werd het Scrabble. Die naam kreeg het spel van James Brunot. Hij wijzigde het spel naar de huidige vorm en bracht het op de markt. Het werd daarna snel een succes.
De woordzoeker of speurderpuzzel kwam twintig jaar na scrabble. Het was een idee van Norman E Gibat uit Oklahoma. Zijn woordzoeker verscheen als WordSeek in een klein advertentieblaadje, de Selenby Digest. Gibat had eenvoudig de 34 namen van steden van Oklahoma in een raster van 20 bij 20 vakjes geplaatst, horizontaal, verticaal en diagonaal. Dus zonder woordlijstje.
De woordzoeker zoals we ‘m nu kennen, woorden uit een lijstje zoeken in een raster, was al een paar jaar eerder bedacht. De Spaanse vormgever Pedro Ocón de Oro kwam toen al met een woordzoeker. Hij noemde het Sopa de Letras (lettersoep). Toch zien velen Norman E. Gibat als originele bedenker van de woordzoeker.
Howard S. Garns bedacht de populaire cijferpuzzle Sudoku. Hij werkte als architect en zijn grote hobby waren rekenpuzzels. Tijdens kantooruren puzzels hij aan zijn eigen idee, dat hij de Number Game noemt.
Via zijn compagnon komt hij in contact met puzzeluitgever Dell Publishing. Die brengt zijn puzzelidee uit in de 16e uitgave van het tijdschrift Pencil Puzzles and Word Games. Een tijdje later, in 1984, neemt een Japanse uitgever het ook op in een tijdschrift. Hij noemt het Sudoku.
Het grote succes van de Sudoku begint in 2004. Garns is dan al overleden. Waar de auteursrechten liggen is een voortslepende kwestie bij het populaire spel. De Japanse uitgever kreeg veel later de rechten voor Japan; hij profiteerde daarbij van de populariteit voor de toekenning van het recht. Meerdere wiskundigen hebben rechten op algoritmen waarmee Sudoku’s met software kunnen worden gemaakt.
De eerste legpuzzel, gemaakt door cartograaf John Spilsbury in 1766
De oorsprong van puzzels om te leggen ligt in de 17e eeuw. Een kunstenaar tekende of schilderde daartoe eenvoudig een afbeelding op een plaat hout. Daarna zaagde hij het uit met een decoupeerzaag. In het Engels heet zo’n zaag een jigsaw. Je ziet daaraan direct waarom de engelsen onze legpuzzel een jigsaw puzzle noemen. Vaak eenvoudig afgekort tot jigsaw.
Wie zo’n puzzel voor het eerst uitzaagde is onbekend. Maar de engelse cartograaf John Spilsbury was de eerste die er een handeltje van maakte. Hij bracht in 1766 een legpuzzel op de markt. Het was een kaart van de wereld om te helpen bij aardrijkskunde, of specifieker topografie.
Wanneer je een speelgoedwinkel binnenloopt vallen de vele gezelschapspellen op. Bij meerdere daarvan kun je soms een gelijkenis met een ander spel ontdekken. Dat geldt niet voor de oude familiespellen, zoals bijvoorbeeld Monopoly, Mens-erger-je-niet, Risk en Stratego.
Het meest verkochte gezelschapsspel Monopoly is gebaseerd op het spel The Landlord’s Game van Elizabeth Magie uit 1904. Spellenfabrikant Parker Brothers wees het spel af. De werkloze verwarmingsmonteur Charles B. Darrow bedacht daarop Monopoly. Parker Brothers wilde dat spel ook niet. Daarop bracht Darrow het in 1934 zelf uit. Het werd direct populair. Een jaar later kocht Parker Brothers alsnog de rechten.
Dit spel werd in 1914 bedacht en op de markt gebracht door de Duitser Joseph F. Schmidt. Hij baseerde het het Indiaas spel Ludo uit 1896. Hausemann & Hötte, met de merknaam Jumbo, bracht in 1934 de Nederlandse versie op de markt.
Het spel Risk, natuurlijk niet te verwarren met het online casino Rizk, kent vele varianten. Het spel is bedacht door de Fransman Albert Lamorisse. Het werd in 1957 uitgebracht door spelfabrikant Miro als La conquête du Monde. Het originele spel Risk behoort nog steeds tot de wereldwijd meest gespeelde strategisch spellen.
Het spel Stratego is kort voor WO II uit verveling bedacht door Jacques Johan Mogendorff. Hij baseerde het op een Frans bordspel uit 1909. Stratego werd in 1942 geregistreerd als spel door de importfirma Van Perlstein & Roeper Bosch. Na zijn terugkeer uit een concentratiekamp kreeg Mogendorff in 1950 de rechten terug. Hij gaf ze aan Hausemann & Hötte, de spellenfabrikant achter het merk Jumbo.
Volgens sociologen en psychologen is het een goede ontwikkeling dat met name jongeren weer meer afwisselen tussen online en offline. Bij het gezamenlijk spelen van Monopoly of Risk en het zelfstandig oplossen van een Sudoku, worden andere vaardigheden gestimuleerd dan bij online poker of online video games.
