Backgammon, een bijzonder gokspel
3 maart 2021
Bij Backgammon denken veel Nederlanders waarschijnlijk niet direct aan een serieus gokspel. Het spel ligt in veel huishoudens bij de stapel dozen met Risk, Monopoly en Mens-erger-je-niet. Veel Nederlanders geven de voorkeur aan laatstgenoemde gezelschapspellen, boven spelletjes die je met zijn tweeën speelt. Waarschijnlijk om dezelfde reden hebben wij als enige taal een woord voor het concept ‘gezelligheid’.
Backgammon is voor Nederlanders vooral een gezelschapsspel voor twee personen. Maar het is wel degelijk ook een gokspel. En bovendien volgens meerdere spelhistorici een van de oudste spellen in zijn soort ter wereld. Na de ‘uitvinding’ van de dobbelsteen kwamen volgens hen Backgammon-achtige spellen.
Backgammon ontstond volgens die spelhistorici ongeveer 7000 jaar geleden in Mesopotamië, het huidige Irak. In diezelfde tijd bedachten onze voorouders de spellen schaken en Go. Het spel is beslist oud. Maar de geschiedenis van Backgammmon is, evenals die van veel andere oude spellen, onvolledig en vol oncontroleerbare verhalen. Dat maakt die geschiedenis vaak wel fascinerend.
Interessant is bijvoorbeeld dat er nu nog steeds ontdekkingen worden gedaan die de oude geschiedenis van Backgammon bevestigen. Dan vinden archeologen een oude voorstelling waarop daadwerkelijk een Backgammon bord is te zien.
Een Indiase afbeelding uit de 14e eeuw met Backgammon
In de oudste vorm zou het spel Senet heten of Mancala. Dat zijn echter andere spellen, die mogelijk in dezelfde tijd zijn ontstaan of waar Backgammon uit is voortgekomen. Afbeeldingen van die spellen zijn gevonden op muurtekeningen en in graven van Egyptische koningen.
Spelhistorici houden het erop dat in ieder geval de Romeinen het spel speelden, ongeveer zoals wij dat kennen. Ze noemden het ‘twaalf geschreven tafels’ of kortweg Tafels. Het spel had in die tijd al verschillende spelregels. Die waren ontstaan om het spel voor jong en oud, en alle rangen en standen, geschikt te maken. En het was al een gokspel.
Uit hun biografieën blijkt dat vooral de Romeinse heersers in die tijd fervente spelers en gokkers waren. Keizer Claudius liet rond het begin van onze jaartelling zelfs een groot Backgammon bord op zijn strijdwagen monteren. En zijn opvolger Nero zette extreem hoge bedragen in bij spelletjes. Maar de inzet van zijn tegenstanders was mogelijk hoger. Het is niet onwaarschijnlijk dat ze een verlies met hun leven betaalden.
Rond het jaar nul werden op meerdere plaatsen in de oostelijke wereld spellen gespeeld waarin het ons bekende Backgammon kan worden herkent … of niet. Het is een welles nietes discussie. Speelden de Chinezen het spel al of was dat Go.
En in India? Was het al Backgammon of leek hun favoriete spel meer op schaken. In ieder geval was het spel Parchisi of Parcheesi er populair. Maar dat was meer een voorloper van het huidige mens-erger-je-niet, dan van Backgammon. Bovendien speel je Parchisi met vier spelers. Toch plaatsen meerdere geschiedkundigen Backgammon dan al in India.
De vermeende herkomst van het woord Backgammon maakt het allemaal niet gemakkelijker. De Grieken kenden het spel al wat langer, maar in onze omgeving speelden onze voorouders het vanaf ongeveer 1200. Het woord Backgammon zou echter mogelijk komen van de Saksen, een Germaans volk uit het huidige Duitsland. Het zou door hen rond 500 na Christus zijn samengesteld uit de Saksische woorden baec (terug) en gamen (spelen). Vanuit de spelregel dat een speler een geslagen steen moet opnemen en opnieuw (terug) inbrengen.
In Griekenland werd het dus al langer gespeeld. Daarna zouden in Europa, veel later, Italianen het als eersten spelen. Maar volgens anderen werd het spel in min of meer de huidige vorm voor het eerst populair in Engeland. Die namen het in die versie van het geschiedenisverhaal mee uit Aziatische landen. Waarschijnlijk is die veronderstelling gebaseerd op het spel pachesi.
Zo’n zelfde verwarring ontstond doordat de schijven van Backgammon in Engeland op meerdere plaatsen ‘checkers’ worden genoemd. Dat is echter ook de naam van een variant op het spel dammen.
We laten de geschiedenis maar even rusten. Want wat vooral opvalt zijn de vele spelvarianten die nog altijd bestaan. We beginnen met de basisregels. Die kunnen ingewikkeld worden beschreven, blijkt uit meerdere boeken. Terwijl het er toch eenvoudig op neer komt je schijven aan de overliggende zijde van het bord te spelen.
Daartoe hebben de speler en de tegenstander beide vijftien schijven op het bord geplaatst. Na het gooien van twee dobbelstenen mag de speler een of twee schijven het aantal ogen van de worp verplaatsen naar een leeg vak. Of wanneer dit wordt ingenomen door één schijf van de tegenstander, deze schijf verwijderen en de plek innemen.
Wanneer alle vijftien schijven van de speler aan de overliggende zijde liggen, mag hij ze van het bord spelen. Dat wordt door sommigen uitspelen of afleggen genoemd.
De eenvoudigste gokvorm is inzetten op winnen van het spel. Je spreekt vooraf een bedrag af met de tegenstander en speelt het spel. Een groot deel van de varianten gebaseerd op dit soort afspraken. In feite kun je met de spelpartner allerlei afspraken maken. Met de uitdrukking ‘the sky is the limit’ in gedachten kun je zeggen dat die ook geldt bij Backgammmon.
Een bekende variant is verdubbeling, die op zichzelf ook weer varianten heeft. De eenvoudigste vorm is dat een speler op zeker moment voorstelt het te winnen bedrag te verdubbelen. Een tegenstander kan dat vanzelfsprekend weigeren. Daarvoor kan een boete zijn afgesproken.
In dat geval is bijvoorbeeld een bedrag gehangen aan de losse schijven. Het te winnen bedrag hangt dan af van het aantal schijven dat de tegenstander nog in het spel heeft, wanneer de ander het spel heeft uitgespeeld. Een variant is dat het winstbedrag een optelling is afhankelijk van de positie van de overgebleven schijven op het bord. Daarbij is dus ook aan de positie een bedrag vastgesteld.
Straf bij het weigeren van een verdubbeling kan in beide varianten de betaling zijn van een keer het bedrag van een schijf.
Naast varianten in uitbetaling zijn er spelvarianten. Bij de meeste varianten worden de schijven bij het begin van het spel op het bord geplaatst. Maar niet bij de zogenaamde Hollandse variant. Daar plaatsen de spelers de schijven op het bord aan de hand van de worp met de dobbelstenen.
Die dobbelstenen lijken een belangrijke rol te spelen. Maar er zijn ook varianten zonder dobbelstenen. Bijvoorbeeld Grashopper (sprinkhaan), bedacht door Matt Crispin. Daar begint het spel overigens ook zonder vooraf geplaatste schijven op het bord. Crispin bedacht een andere variant met dominostenen, in plaats van dobbelstenen.
De meeste, min of meer geaccepteerde varianten hebben soms verrassende namen. Die verwijzen, door het woord uit een bepaalde taal vaak naar een land. We denken aan het Franse Jacquet, het Turkse Tuwala en de Griekse variant Fevga. Andere zijn genoemd naar hun bedenker. Zoals de Jacoby regel, bedacht door Oswald Jacoby, of de Crawford regel van John Crawford.
Vanwege de dobbelstenen zou je kunnen denken dat Backgammon een puur gokspel is. Maar het wordt wel degelijk beschouwd als een behandigheidsspel. Een speler kan immers een bepaalde tactiek gebruiken.
Een verdedigingstactiek is bijvoorbeeld te zorgen dat je altijd twee schijven op een vak hebt staan. Daardoor kan je er niet worden afgeslagen. Een aanvalstactiek is zorgen dat je opeenvolgende vakken hebt bezet. De tegenstander kan daardoor geen zet doen. Wat er dan gebeurt hangt af van de gebruikte regelvariant.
Vanwege de tactieken en spelvarianten hebben ook bij Backgammon meerdere wiskundigen en programmeurs zich op het spel gestort. Ze kijken dan bijvoorbeeld naar een gunstige opening- of beginstrategie, zoals we dat ook van schaken kennen.
Vanaf begin jaren zeventig verschenen ook de eerste programma’s waarbij tegen de computer kon worden gespeeld. Die waren echter vooral geschikt om bepaalde strategieën te beoordelen. Dat ging al veel beter toen er snellere computers kwamen, waardoor een wiskundige meerdere mogelijkheden vlot na elkaar kon bekijken.
Bij de opkomst van de personal computer kwamen er backgammon spellen onder Windows en Mac. Zoals ze er nu ook zijn voor smartphones.
Vanzelfsprekend ging Backgammon in een volgende stap online. Er zijn inmiddels ook daarbij allerlei varianten. En natuurlijk zit er dan een gokelement in. Het leuke is dat je, in plaats van tegen een tegenstander, ook tegen meerdere tegenstanders kunt spelen. Daarmee gaat het dan toch een beetje op een gezelschapsspel lijken zoals wij dat gewend zijn van bordspellen.
