Etymologie: het woord fooi, waar komt dat vandaan?
28 april 2020
We weten allemaal wat de betekenis is van het woord fooi. En waarschijnlijk kennen we ook de term die Engelsen en Duitsers gebruiken, respectievelijk ‘tip’ en ‘trinkgeld’. Over de oorsprong van deze gebruikte woorden en hun betekenis doen allerlei verhalen de ronde.
Bij veel verklaringen is het vooral drinkgeld. Dan ging bijvoorbeeld een zoon vroeger kaarten in een kroeg en zei zijn vader ‘hier jongen wat drinkgeld, dan kun je tijdens het gokken een drankje nemen’. Ok, het is wat overdreven. Maar het zou zomaar kunnen.
De oorsprong van het woord fooi ligt volgens etymologen bij het Latijnse woordje ‘via’. Dat woordje kennen we van de straatnamen in Italië. Het betekent ‘weg’. De Fransen namen het over als ‘voie’, dat naast ‘weg’ ook ‘reis’ betekent. Later gebruikten Hollanders dit voor hun eigen vertalingen tot uiteindelijk het huidige woord fooi.
Opmerkelijk is dat de oorsprong ligt bij het Latijnse woordje ‘via’. Veel Italiaanse woorden lijken op het Latijn. Maar Italianen gebruik het woord ‘mancia’ als zij een fooi geven. En dat is dan weer afgeleid van het Franse woord ‘manche’, dat mouw betekent. Zoals aan allerlei verhalen rond het woord fooi, zit ook daaraan een mooi verhaal (zie aanvullende informatie).
Voor we de verhalen oppakken kijken we eerst in oude boeken naar het woord fooi. En naar het woord drinkgeld, want dat komt in veel verhalen over de geschiedenis van fooien voor. Zoals gezegd waren er al Hollandse/Nederlandse vertalingen vanuit het Franse ‘voie’, zoals in de 14e eeuw ‘voye’ en ‘voy’. Eind 16e eeuw werden zowel ‘voye’ als ‘foye’ gebruikt en kort daarna ‘foij’.
Met dat laatste woord begrijpen we dat het woord fooi een volgende stap is. De vroegste verschijning van dat woord in schrift vinden we in in enkele gedichten van Joannes Six van Chandelier uit 1650. Veel interessanter is echter het boek ‘Oorsprong en uitlegging van spreekwoorden’ van Carolus Tuinman uit 1726.
In zijn boek noemt hij al de Rotterdamse fooi in de betekenis van klappen krijgen bij een vuistgevecht. Maar hij geeft vooral een uitgebreide verklaring van het woord fooi in de relatie tot drinken. In zijn ‘een afscheidsdronk doen ende fooi drinken’ verwijst hij immers naar de goede reis en naar drinkgeld.
In die reis zien we de betekenis van het Franse woord ‘voie’. En dan komen de verhalen. De fooi zou voortkomen uit een afscheidsmaaltijd, -dronk of geschenk voor iemand aan een reis begon. Dat werd daarna vooral een afscheidsdronk op de goede reis. En tenslotte geld dat iemand meekreeg bij het maken van een reis. Drinkgeld dus. Weer later ging het niet meer om de reis, maar werd het gewoon geld om te drinken.
Een verhaal daarbij is dat het aan een koerier of bode werd gegeven. Wanneer hij een bestelling had afgegeven kreeg hij een klein bedrag. Met daarbij een opmerking als, ‘hier joh, heb je wat om een borrel te nemen onderweg’.
Zoals gezegd doen er veel verhalen de ronde rondom het geven van fooien. Ze moeten de oorsprong van het woord of het gebruik verklaren of op zijn minst een leuke anekdote opleveren. Zoals het verhaal over de kastelein in London.
Ergens eind 18e eeuw zette hij volgens de ‘legende’ een pot op de bar. Op de pot had hij de tekst ‘To Insure Promptness’ gegraveerd. Mensen die sneller bediend wilden worden moesten daar wat kleingeld in gooien. De initialen van de tekst vormen het in Engeland gebruikelijke woord TIP.
Het is onzin natuurlijk. Het verhaal van de pot met de tekst is To Insure Promptness als oorsprong van het woord TIP is echter hardnekkig. Volgens het Oxford etymologisch woordenboek komt het woordje TIP, in de betekenis van onze fooi, uit de achterbuurten van Londen. Daar gaven oplichters, bedelaars en kruimeldieven elkaar lang geleden al tips (adviezen) tegen betaling. Een schriftelijke beschrijving daarvan is teruggevonden in een tekst uit 1610.
Even terugkomend op de fooienpot in Engeland. In Parijs ontstond rond 1900 de traditie een pot te plaatsen in cafés en restaurants. Daarin gooien Fransen kleingeld als ze tevreden zijn over de bediening of de kwaliteit van het genuttigde. Fooien geven in de vorm van drinkgeld bestond toen echter al lang in Frankrijk. Het heet daar ‘pourboires' (voor het drinken). In de 16e eeuw gaven Fransen het aan ondergeschikten, met de boodschap ‘drink er eentje op mijn gezondheid’. Uit eigen belang dus.
Het was dat idee van eigen belang en paternalisme rondom fooien dat veel later weerstand opriep bij de introductie van fooien in de Verenigde Staten van Amerika. Het geven van fooien kwam daar overwaaien vanuit Europa. In Amerika hekelden velen het geven van fooien lange tijd. Er was rond 1900 zelfs een vereniging tegen het geven van fooien met ruim 100.000 leden. Maar terwijl in Europa het minimum inkomen al invoerde, konden Amerikaanse werknemers het extra geld als aanvulling op hun inkomen goed gebruiken.
Het geven van fooien bleef dan ook bestaan in de Verenigde Staten. Het werd in sommige staten bij bepaalde dienstverlening zelfs wettelijk verplicht. Maar de discussie rondom fooien blijft er opwaaien. De ene keer gaat het over afschaffen, een andere keer over het percentage. Nog geen vijf jaar geleden overlegden zelfs casino’s in Las Vegas over het afschaffen van fooien.
