Etymologie: de uitdrukking rien ne va plus, waar komt die vandaan?
27 februari 2020
Bij de uitdrukking ‘rien ne va plus’ denken we natuurlijk direct aan de roulettetafel. Maar waar komt de uitdrukking eigenlijk vandaan? Wanneer kwam het in gebruik, is er een oorsprong?
‘Rien ne va plus’ is letterlijk vertaald een raar zinnetje met een dubbele ontkenning. ‘Rien’ betekent ‘niets’, ‘ne .. plus is een combinatie om aan te geven dat iets niet langer doorgaat en va is de 3e persoon van het werkwoord ‘aller’ (= gaan). Letterlijk vertaald wordt rien ne va plus dus ‘niets niet gaan verder’.
Met letterlijk vertalen komen we er dus niet. We weten natuurlijk dat de uitdrukking betekent dat je niet meer mag inzetten bij roulette. Doe je dat toch, dan word je in het Frans overigens een ‘poussette’ (= wandelaar) genoemd.
De procedure nog even. De croupier zegt ‘Faites vos jeux s’il vous plaît’. Dat is het moment om je fiches op een vakje of enkele vakjes van de roulettetafel te leggen. De croupier ziet de spelers in het online casino inzetten. Wanneer hij vermoedt dat iedereen bijna klaar is met fiches plaatsen, draait hij het roulettewiel en gooit het balletje. Inzetten of verplaatsen is dan nog mogelijk. Maar op een zeker moment zegt hij ‘rien ne va plus’.
Je fiches daarna nog weghalen of verplaatsen is verboden. Daarmee heeft de uitspraak ‘rien ne va plus’ iets finaals. Er is geen weg meer terug voor de gokker die zijn fiches heeft neergelegd. Dat is waarschijnlijk waarom velen, die over de oorsprong van ‘rien ne va plus’ schrijven, verwijzen naar de Romeinse veldheer Julius Caesar.
Julius Caesar was in 49 voor onze jaartelling generaal en bestuurder van de provincie Gallia (= Gallië). Dat was het noorden van het Romeinse Rijk. De grens van noord en zuid was grofweg de rivier Rubicon. De senaat, de regering van het rijk, bestuurde het zuiden van het Romeinse Rijk. In de Romeinse wet stond dat een generaal niet met een leger de Rubicon mocht oversteken.
In 49 voor Christus stond Caesar aan de voet van de rivier. Wanneer hij zou oversteken overtrad hij de wet. Dat zou absoluut tot een probleem met de senaat leiden. Hij deed een stap en riep ‘Alea iacta est’. Daarmee bedoelde hij dat er geen weg meer terug was. En dat is ongeveer wat ‘rien ne va plus’ ook aangeeft.
Het gaat bij de uitspraak van Julius Caesar om de onomkeerbare daad. Wij kennen daarvoor bijvoorbeeld de uitdrukking ‘op hoop van zegen’. De titel van het gelijknamige toneelstuk uit 1901 van Herman Heijermans.
De uitspraak ‘Alea iacta est’ is een beetje een eigen leven gaan leiden. Volgens sommigen verwijst Alea naar de dobbelstenen waarmee Romeinse soldaten hun vrije tijd doorbrachten. Dobbelen was toen al populair, zoals we zagen bij het artikel ‘gokken en kunst’.
‘Alea iacta est’ wordt daarom tegenwoordig vertaald naar ‘de dobbelsteen is geworpen’. Of nog mooier naar ‘de teerling is geworpen’. Dat werd de Nederlandse titel van een boek uit 1947 van de nobelprijswinnaar Jean Paul Sartre: Les jeux sont faits (= de spellen zijn feiten, oftewel ‘het is spel is gespeeld’ … laat het balletje nu maar rollen). Teerling is een oud woord voor dobbelsteen.
Om van de uitspraak ‘rien ne va plus’ helemaal terug te gaan naar Caesar lijkt ons wat overdreven. Er zullen in de geschiedenis veel meer taalkundige verwijzingen zijn geweest naar een onherroepbare daad. Overigens zijn er historici die eraan twijfelen of Caesar de uitspraak in het Latijn heeft gedaan. Zij vermoeden dat hij het in het Grieks uitriep.
We kunnen beter eens kijken naar Rien ne va plus vanuit een andere geschiedenis. Die van roulette is vaag. Er zijn over dat spel diverse verhalen in omloop. Veel zogenaamde feiten zijn echter niet te verifiëren. Probleem daarbij is dat roulette uit verschillende (casino) spellen is voortgekomen, de Franse wiskundige Blaise Pascal uit de 17e eeuw bedacht mogelijk de indeling van het wiel en het spel had lange tijd meerdere namen (bijv. rouge et noir).
Bij het vorsen naar de geschiedenis van roulette en de uitspraak ‘rien ne va plus’ stuitten we op het woord ‘rien’. Dat woord is afgeleid van het Latijnse woord ‘rem’, de leidende vorm van ‘res’. Dat woord kun je vergelijken met ons woord ‘ding’, waarbij het staat voor ‘iets’ dat we even niet weten. Zoals in een zin als ‘hoe heet zo’n ding ook alweer?’. We gebruiken het zelfs voor mensen, ‘hij, dinges, hoe heet hij ook alweer’.
Na die oorspronkelijke betekenis maakt het woord ‘rien’ een veelzijdige en lange reis. In het begin voornamelijk met de betekenis van ‘iets’, zoals het ‘ding’. Later gebruikt men het in combinatie met het woord ‘ne’ voor de ontkenning van iets (niets dus). Geleidelijk laten de Franse voorouders ‘ne’ soms vallen en krijgt ‘rien’ in zijn eentje de betekenis van ‘niets’.
De geschreven geschiedenis toont heel veel voorbeelden van de twee door elkaar gebruikte betekenissen (iets en niets; zie de gelijkheid in resultaat na de vragen ‘heb je nog iets?’ en ‘heb je verder niets?’). Daarnaast zijn er meerdere andere combinaties met het woord ‘rien’, die vaak leiden tot uitdrukkingen zoals uiteindelijk ook ‘rien ne va plus’.
We pakken er enkele oude Franse woordenboeken bij. In het Frans – Engelse vertaalwerk van Abel Boyer uit 1761 komen we ‘rien ne va plus’ voor het eerst tegen. Het is in een voorbeeldzin bij het woord ‘aller’, waarvan ‘va’ dus de derde persoon is: rien ne va plus vite que le tems (niet gaat sneller dan de tijd). De zin wordt daarna in veel andere woordenboeken herhaald.
Als uitspraak bij roulette is het nog niet bekend, of op zijn minst niet opgenomen in woordenboeken. We pakken het boek ‘La roulette’ van Jacques Lablée erbij. Dit boek wordt vaak genoemd als bewijs dat roulette voor het eerst officieel werd gespeeld in het Palais Royal in Parijs. Zou hij de zo specifieke roulette uitdrukking benoemen.
Het komt niet voor in het boek van Lablée uit 1803. Evenmin overigens als ‘Faites vos jeux’ of iets dergelijks. We struinen door meer boeken en tijdschriften die we in de loop van de tijd verzamelden rond de geschiedenis van of met roulette, rouge-et-noir en dergelijke.
Een vroege vermelding vinden we in Le Corsaire, een Frans tijdschrift over kunst, literatuur en mode. In de editie van 24 april 1826 staat in een gedicht: Messieurs, faites le jeu, messieurs rien ne va plus. Een vroeg Nederlands verhaal met de uitdrukking staat in het boek ‘Reisontmoetingen van Jochem Polsbroekerwaard’. De uit Rotterdam afkomstige Bernard Gewin schreef het in 1841. Het toont dat de uitdrukking in omloop is gekomen.
Het duurt daarna echter nog enige tijd voor we het vaker tegenkomen. Pas na 1850 verschijnen er regelmatig publicaties met de uitdrukking ‘rien ne va plus’ in een gokomgeving. Het staat in de memoires van gokkers, beschrijvingen van het spel en literatuur. In 1868 bijvoorbeeld in ‘La vie a grande’ van Georges Mancel en Paul Hadol. Zij plaatsen een dialoog in de speelzaal.
In Duitsland, bijvoorbeeld in Berlijn, wordt de uitdrukking ook gebruikt. Waarschijnlijk is dat de invloed van Francois Blanc die daar casino’s introduceerde en exploiteerde. Na 1850 verschijnen geleidelijk ook steeds meer Nederlandse publicaties met de uitdrukking en beschrijvingen van het spel.
Opvallende naam daarbij is Multatuli. Hij gebruik ‘rien ne va plus’ meerdere keren in 1872 in zijn ‘miljoenen-studiën’. Het leuke daarbij is dat hij het als gokterm gebruikt, maar ook in de algemene betekenis van een onherroepbaar einde.
Meer over etymologie? Lees bijvoorbeeld verder over de herkomst van het woord croupier of het woord casino. Hier vind je al onze etymologie-artikelen verzameld op één pagina.
