Etymologie: het woord Fortuin
6 augustus 2023
Wanneer we etymologisch naar het woord Fortuin kijken, zoeken we naar de oorsprong. Die is eenvoudig. Het woord Fortuin komt van het Latijnse ‘fortuna’. Dat betekent ‘lot’ of ‘toeval’. Het Latijnse woord werd in de Middeleeuwen opgenomen in het Oudfrans en iets later in het Middelengels. In beide gevallen als ‘fortune’.
Een inzicht dat daarbij werd overgenomen van de Romeinen is dat dapperen meer kans maken op fortuin. Wie risico’s neemt wordt beloond met fortuin was de gedachte. De Romeinen gebruikten daarvoor de uitdrukking ‘fortes fortuna adiuvat’(= fortuin is met de dapperen).
Tegenwoordig gebruiken we het woord fortuin vooral in relatie tot financiën en geld. Rond ‘fortuin’ hangt de idee van rijkdom en financieel succes. Maar in de tijd van de Romeinen had fortuin ook te maken met lot, geluk en fortuinlijkheid. Die kon je enigszins afdwingen of op voorhand informatie inwinnen over je kansen.
Het verhaal gaat dat de Romeinse keizer Augustus nogal met fortuin bezig was. Voor hij een beslissing nam raadpleegde hij het beeld van Fortuna, de godin van het lot en geluk. Op een dag vroeg hij het beeld naar zijn kansen bij de strijd tegen Marcus Antonius. Er klonk een kletterend geluid, wat Augustus interpreteerde als een bevestiging van zijn overwinning. Dat gebeurde bij de zeeslag bij Actium, waarmee hij heerser van Rome werd.
Er zijn veel meer verhalen over fortuin. Daarbij gaat het vaak over het informeren naar geluk, zoals Augustus dat deed. Bijgeloof speelt daarbij een belangrijke rol. Zoals het bij je dragen van een gelukbrengende edelsteen of munt.
Zoiets had bijvoorbeeld de bankier en zakenman Jakob Fugger. In zijn tijd stond hij bekend als de rijkste man van Europa. Hij had een persoonlijk zegel, waarop een eenhoorn een draak doodt. Het bracht hem geluk. Anderen gingen er vanuit dat het fortuin van Fugger kwam door de eenhoorn. Zij zagen in de eenhoorn een symbool van fortuin.
Vanzelfsprekend is er een relatie tussen het woord fortuin en gokken. Gokken is immers het spel dat van alles heeft met geluk en met financieel succes en welvaart. Gokken is van oudsher een activiteit waarbij mensen hopen op fortuin, oftewel het verbeteren van hun financiële vermogenspositie.
Het verband tussen fortuin en gokken is zelfs zo sterk dat in de Engelse taal het woord fortuin (= fortune) synoniem is aan ‘hazard’. Dat is oorspronkelijk een gokspel met dobbelen, maar wordt ook in het algemeen gebruikt voor gokspellen. Fransen kennen het woord ‘hazard’ ook. Daar betekent het risico of gevaar.
Dat doen weer denken aan een verhaal uit de 18de eeuw. De gokker Giacomo Casanova was een enthousiast gokker, die we kennen van het paroli-systeem. Maar hij was ook groot vrouwenveroveraar. Toen men hem vroeg naar dat grote aantal vrouwen, schreef hij dat toe aan Fortuna. Hij had gewoon veel geluk, mogelijk ook met gokken, en hij was dus een gelukkig persoon. Maar hoe kunnen ook anderen fortuin hebben, vroeg men. Casanova verwees min of meer naar bovenstaande Latijnse spreuk: ‘Fortuin is gunstig voor hen die risico durven nemen’.
Het is niet precies bekend wanneer het woord fortuin in de Nederlandse taal kwam. We hebben wel een van de mooiste afgeleide woorden: gefortuneerd. Het wordt voor het eerst gebruikt rond 1500, maar dan nog op een bizarre manier geschreven als ghefoertuneert, waardoor het lijkt alsof het van een ander woord is afgeleid.
En we kennen veel uitdrukkingen en gezegdes met het woord fortuin, waarvan sommige al flink wat jaren oud zijn. De meeste mensen kennen wel de uitdrukking ‘het fortuin is hem goed gezind’. En ook ‘Fortuin lacht hem toe’ hoor je nog weleens. De uitdrukking ‘de fortuin draait sneller dan een weerhaan’ is minder bekend. Maar als we weten dat met weerhaan het haantje op een toren wordt genoemd, dan kunnen we er wel een betekenis bij bedenken.
De Engelsen hebben overigens ook veel uitdrukkingen rond fortuin. Ze kiezen tegenwoordig weliswaar liever voor het woord ‘luck’. Maar er zijn toch veel herinneringen die graag worden uitgedragen. Zoals de uitspraak van Benjamin Franklin ‘Fortune is as fickle as she’s fair’ (= fortuin is even wispelturig als ze eerlijk is).
En veel Engelse uitdrukkingen verwijzen naar het bijgeloof rond fortuin. Daarin is dan een ‘fortune teller’ verwerkt, dat Nederlanders liever naar ‘waarzegger’ vertalen. Dan naar de toekomstvoorspeller, zoals Augustus dat zag in ‘vrouwe fortuna’.
In de loop van de tijd is het woord fortuin regelmatig enigszins veranderd in betekenis en populariteit. In de Renaissance en de Barok bijvoorbeeld werd het woord vooral gebruikt in relatie tot de macht van de vorst en de heersende klasse. Het werd toen bovendien gebruikt voor zowel materiële als spirituele rijkdom. Zoals wij nu soms horen dat iemand die wat minder geld heeft, ‘rijk van geest’ is.
In de 18de en de 19de eeuw wees het woord fortuin naar het inkomen en vermogen dat een persoon had verworven met werken of het bedrag dat was verkregen door een erfenis.
Tegenwoordig associëren we het nog altijd met materiële rijkdom. Maar het verwijst dan veel meer naar succesvol leven of naar het verdiende met een activiteit of gebeurtenis; het fortuin dat werd gewonnen in een loterij of het fortuin dat werd verdiend met een uitvinding of succesvol product. Dan ben je fortuinlijk geweest.
Waren de Romeinen en anderen die Latijn spraken de eerste fortuinlijken met het woord fortuin? Nee, steeds vaker kijken taalwetenschappers verder terug. Vaak komen ze dan bij Germaanse volken. Die kende het woord ‘folde’. In de Griekse mythologie was dat de godin van de vruchtbare grond en welvaart. Volgens sommigen zou dat gelijk staan of een oorsprong zijn van het woord fortuin.
De meesten leggen ‘folde’ echter in het Oud-Noors. Daarna kwam het in andere Germaanse talen en veel later in het Nederlands als ‘veld’. Maar in het begin zou ‘fold’ wel degelijk slaan op welvaart, geluk en het lot.
De Keltische volkeren, die door Romeinen Galliërs werden genoemd, kenden echter ook een godin van welvaar en het lot. Het principe rond fortuin was dus ook daar bekend, maar het heette anders. Als we de Grieken erbij halen, zien we ook daar een ander woord voor de godin die geluk en fortuin brengt. Zij heette ‘Tyche’. Het betekent geluk, maar wordt vaak vertaald naar fortuin.
Op dezelfde manier kunnen we ook naar de Egyptenaren en zelfs naar het hindoeïsme kijken. Allemaal kennen ze het concept van geluk en het lot zoals dat wordt bedoeld met het woord fortuin. De woorden verschillen en de attributen. De Egyptische godin bijvoorbeeld draagt een meetlint en schrijfgerei. Op afbeeldingen met de hindoeïstische godin Lakshmi daarentegen staat vaak een lotusbloem en soms een olifant, het hindoeïstische symbool van geluk
De oorsprong van het woord fortuin ligt uiteindelijk wel degelijk in het Latijns. De Romeinen waren ook het meest fanatiek in het uitdragen van hun Vrouwe Fortuna. Veel Romeinen hadden een beeldje van haar in hun huisaltaren. Daardoor konden ze evenals Augustus af en toe om geluk vragen of hun toekomst laten voorspellen. Wellicht een idee voor de wat onfortuinlijker gokkers.
