Gokliedjes van de Navajo indianen
16 januari 2019
Indianen, waarschijnlijk de oorspronkelijke bewoners van Amerika, kenden al veel gokspellen. Ze hadden daarbij diverse attributen en spelregels. Volgens sommige wetenschappers moeten we daarom, bij de geschiedenis van gokken, niet alleen kijken naar het oude China. Columbus en latere bezoekers brachten het gokken naar Amerika. Maar de spellen van de Indianen hadden omgekeerd ook invloed op het gokspellen in Europa.
Er zijn na de ontdekking van Amerika meerdere onderzoekers geweest die indianenstammen bezochten. Maar met name uit de 19e eeuw zijn boeken en artikelen verschenen over het alledaagse leven, zoals de manieren van koken en spelen. Auteurs die regelmatig schreven over hun ervaringen waren Stewart Culin en Washington Matthews.
Het viel Matthews, een etnoloog en taalkundige in het Amerikaanse leger, op dat de Navajo’s gokliedjes zongen bij hun gokspellen. Hij vond het in het begin vooral bijzonder dat de verschillende stammen dezelfde liedjes kenden. Terwijl de stammen over Amerika verspreid waren en geen contact hadden met elkaar.
Geleidelijk leerde hij echter de achtergrond van de gokliedjes kennen en ging hij verder zoeken. De liedjes bleken een min of meer religieuze achtergrond te hebben. De gokliedjes stemden de goden van de Indianen gunstig, wat de kans op winst vergrootte.
Matthews vertelt in zijn verhalen terloops over de dagelijkse gebruiken van de Navajo’s. Aan de gokliedjes geeft hij speciale aandacht. Hij bespreekt ze met een gokspel. Dat is Kêsitcè, dat letterlijk moccasins op een rij betekent. Het is het favoriete gokspel in het winterseizoen; een verstopspel dat de Navajo’s daarom het liefst in het schemerdonker spelen.
Matthews bespreekt meerdere gokliedjes. Elk lied heeft daarbij een eigen achtergrond. Dus is er ook bij het moccasin spel een mythe, een verhaal waarbij ter verklaring gebeurtenissen en handelingen uit het verre verleden worden beschreven. Maar eerst legt hij het spel uit.
De benodigdheden van het spel zijn acht moccasins, een kiezelsteen van ongeveer 3,5 centimeter, een deken en een stok. Het spel wordt gespeeld tussen twee deelnemers of partijen. Een fiche met één blanke kant bepaalt wie er mag beginnen. Er zijn verder 102 rekenmiddelen. Bij het maccasin spel zijn dat 102 wortelstengels van een palmlelie plant, waarvan twee stengels zijn ingekerfd aan de uiteinden.
De twee deelnemers begraven ieder vier schoenen in de grond, tot alleen de neus van de schoen nog zichtbaar is. Vier aan twee zijden van het kampvuur. Het fiche met de blanke kant wordt daarna opgegooid zoals wij kop of munt doen met een geldstuk.
102 wortelstengels om het Moccasin spel te spelen
De partij die aan de beurt is houdt de deken omhoog om voor de andere partij de handelingen te verbergen. Daarna verstopt hij de kiezelsteen in een van de moccasins en bedekt de schoenen weer met zand en aarde. Wanneer de deken zakt, mag de andere deelnemers of partij raden in welke schoen de kiezelsteen is verstopt. Een deelnemer tikt daartoe met de stok op de neus van schoen.
Raadt hij waar de steen ligt, dan krijgt hij de beurt. Vergist hij zich echter, dan krijgt de winnende deelnemer een aantal stengels. De hoeveelheid gewonnen stengels hangt af van de positie in de rij van de gekozen schoen en de schoen met de steen.
In het begin heheert een niet betrokken toeschouwer alle wortelstengels. Zijn deze allemaal vergeven, dan krijgt de winnende partij ze van de verliezer van een beurt. Winnaar is vanzelfsprekend de deelnemer die alle stengels heeft verzameld. Hij krijgt dan de twee gekerfde stengels, die grootmoeders worden genoemd.
Deze twee stengels plaatst de winnaar in de spanten van zijn hut en zegt ‘ga je kleinkinderen zoeken’. Met andere woorden, breng ook andere ‘stengels’ naar de levenden. Het bezit van de twee grootmoeders moet geluk brengen.
En dat is ook de bedoeling van de gokliedjes. De Navajo’s geloven, evenals veel andere Indianen stammen, dat als ze zingen de geesten van hun voorouders helpen bij het gokken. Daar zijn wel voorwaarden aan verbonden.
Allereerst is goede kennis van de gokliedjes een vereiste om de geesten te imponeren. De spelende partij of deelnemer begint te zingen bij het begin van een beurt. Het lied moet worden gezongen tot het einde van de beurt. Is de kiezelsteen snel gevonden of de keuze snel gemaakt, het is dus een korte beurt, dan stopt ook het zingen van het lied.
Hoe kort ook gezongen, een lied mag nooit worden herhaald worden tijdens het spel. De Navajo hebben daarom heel veel gokliedjes. Die zijn van generatie op generatie doorgegeven. Matthews is feitelijk de eerste persoon die enkele teksten vastlegde. Maar hij maakte zich geen enkele illusie een complete verzameling te kunnen maken. De meeste Navajo’s kenden de liedjes ook niet allemaal en ze deden er jaren over er enkele te kennen.
De gokliedjes zijn tezamen met andere liederen onderdeel van de gebeden, verhalen en levensfilosofie van de Navajo. Bij het gokspel met de moccassins hoort een uitgebreid verhaal. Daarin spelen dieren die goed in het donker kunnen zien een hoofdrol. Vandaar dat het spel ook daarom meestal op een winteravond wordt gespeeld.
In de mythe zitten veel dieren met verwijzingen naar onderdelen van het spel. Er is bijvoorbeeld een bleke, oude slang die zegt de grootmoeder van alle slangen te zijn. Het spel werd gespeeld met 100 stengels. Maar de slang verplichtte de indianen twee extra stengels te nemen. De indianen gaven die stengels twee inkervingen om ze meer op slangen te laten lijken.
Het verhaal rond de gokliedjes en het maccasin spel is op zich lezenswaardig. Maar als je zo’n verhaal leuk vindt dan kunnen we je het verhaal aanbevelen over de gokker Noquilpi. Het vertelt het mythologische verhaal over hoe de Navajo’s aan hun nederzettingen kwamen.
Noquilpi, wat betekent ‘hij die wint van iedereen’, daagt mannen van andere volkeren uit. Ze spelen gokspelletjes, gewone spelletjes en sluiten allerlei weddenschappen met hem af. Maar Noquilpi wint altijd. Eerst wint hij hun bezit, daarna hun vrouwen en kinderen en tenslotte de mannen zelf. Die worden zijn slaaf en bouwen de huizen waar de Navajo’s gaan wonen.
