Patience, Solitaire en de afgeleide Klondike
15 december 2020
Er zijn meer dan 200 spelvarianten van het kaartspel Patience. We gaan hier dus niet kijken naar de spelregels. Voor het online spelen en geld verdienen met Patience hebben we een goede handleiding elders op de site. Hier duiken we in de geschiedenis van Patience.
Daarbij stuiten we direct op een taalprobleem. Het Franse woord patience bestaat namelijk al vanaf de middeleeuwen en betekent geduld, lijdzaam, rust en dergelijke. In oude teksten kun je daardoor een zin tegenkomen als: het is een spel van geduld en aandacht. Gaat het dan over het kaartspel of is het gewoon een gezegde?
Er blijkt veel onenigheid bij historici die kijken naar de geschiedenis van kaartspellen en naar Patience in het bijzonder. Omdat je het spel alleen speelt kreeg het in Engelse landen de naam Solitaire, wat ook uit het Frans komt. Door dat woord legt een Engelse historicus de oorsprong van Patience in de eerste helft van de 18de eeuw. Het beroemde Oxford Woordenboek schrijft in oude uitgaven bij Solitaire dat de vroegste schriftelijke verwijzing in 1746 verscheen. Dat woord Solitaire verwijst echter niet naar het kaartspel, maar naar een populair spelletje met pennetjes of balletjes.
Het is waarschijnlijker dat Patience, evenals veel andere kaartspellen, ontstond uit een combinatie van spellen. En, Patience werd in veel landen een verzamelnaam voor kaartspellen die je in je eentje speelt, waarvoor je geduld moest hebben of waarbij je tot rust kwam. Na een werkdag speelde je dan zo’n spelletje… om even tot jezelf te komen. Zoals wij tegenwoordig wellicht even een puzzelspel als Sudoku oplossen of een volgend hoofdstuk uit een boek lezen om te ontspannen.
Geleidelijk zien we daardoor halverwege de 19e eeuw twee soorten Patience ontstaan. Een type spel waarbij het resultaat wordt bepaald door kans. Dat is in Nederland het bekendste type. De kaarten zijn geschud en je moet maar afwachten welke kaart wordt gedraaid. Het andere type is het patience spel waarbij de speler enige mogelijkheid heeft om de loop van het spel te beïnvloeden. Het blijft echter in beide gevallen een kansspel.
Eerder al dan het onderscheid tussen de twee soorten, zien we dat het aantal speelkaarten verandert. In het begin worden de kaartspellen, die we nu patience spellen noemen, gespeeld met 52 speelkaarten. Geleidelijk worden dat er minder, verandert de volgorde en richting waarin wordt gespeeld en zijn er andere subtiele veranderingen.
Door die vroegste vorm met 52 kaarten en de wijze van plaatsen van de vroege spellen kunnen we het spel wel enigszins herleiden. Dan lijkt het te komen uit de waarzeggerij of wat specifieker de Tarot. Dat is een vorm van kaartlegging waaruit meerdere kaartspellen zijn voortgekomen. Dit kaartleggen kwam in de 15de eeuw naar Europa en was vooral populair in de 17de eeuw.
Bij Tarot zit een man of vrouw alleen achter de kaarten en draait er steeds eentje van een stapel. Die kaart vertelt dan, volgens de waarzeggerij, iets over verleden en toekomst. Waarschijnlijk ontstond vanuit die solo-actie het huidige patience.
Bij het herleiden lopen we dan weer tegen het taalprobleem met het woord Patience. Bijvoorbeeld als we in het boek Journal van Marie-Henri Beyle uit 1811 lezen: ‘elle a fait une patience pour voir si je me marierais’. Dat zou je met onze hedendaagse nuchterheid kunnen vertalen naar ‘ze had geduld om te zien of ik zou trouwen’. Historici zien daarin echter een verwijzing naar het kaartspel Patience en nog iets van waarzeggerij.
De Fransen, die dus meer hangen aan het woord Patience, leggen de oorsprong van het spel dan ook in begin 19e eeuw. Terwijl de Engelsen met hun Solitaire het iets eerder leggen, eind 18e eeuw. Niet zo ver terug dus als die foute verwijzing naar het bordspel Solitaire. Maar meer vanuit hun interpretatie van de geschiedenis van waarzeggerij en de Tarot.
De Tarot kwam uit Arabische landen en werd populair in Europa, als gezelschapsspel. Vermengt met oude gebruiken vindt het later vooral opgang in Oost-europese landen. Engelse historici zien de populariteit van waarzeggerij vooral daar toenemen halverwege de 18de eeuw. Vanuit Baltische landen zou het daarna weer naar het Westen komen als ons spel Patience.
En naar het Noorden gaan. Daar is de achtergrond met waarzeggerij en mystiek zelfs nog sterker te zien dan bij ons. Patience spellen noemen zij cabale. Dat is afgeleid van het Latijnse Cabbala. Daar herkennen wij direct Kabbala in, een vorm van Joodse mystiek. Dat ook de Fransen al in de 17de eeuw het woord cabal gebruikten, niet voor kaartspellen overigens, merken de Engelse geschiedenisvorsers dan maar even niet op.
Toch leggen zij de oorsprong van het spel Patience wel in Frankrijk. We gaan daarvoor nog even terug naar de oude uitgaven van het woordenboek van Oxford. Daarin vertellen de lexicografen dat Patience iets later ontstond dan Solitaire, waarmee ze dus het bordspel bedoelen. Ze zien een vroege vermelding in 1801 in een Frans boek.
Ze noteren het als volgt in het woordenboek: ‘I should be obliged to fetch the cards for you to play Grande Patience’ (Ik zou de kaarten moeten mogen pakken, zodat jij Groot Patience kunt spelen). Door het gebruik van het woord Patience mag je aannemen dat ze de oorsprong in Frankrijk leggen. De eerste Engelstalige vermelding staat in een brief uit 1822 van een gravin. Zij schrijft daarin dat zij en haar gezelschap de avond ervoor goochelden en allerlei spellen van patience speelden.
In het begin is er een duidelijk verschil in woorden tussen patience kaartspellen en het bordspelletje Solitaire. Geleidelijk lijken ze echter onderling uitwisselbaar. Het woord Solitaire wordt dan ook gebruikt voor de kaartspellen die je alleen speelt.
In het boek ‘Lady Cadogan's Illustrated Games of Solitaire’ uit 1874 van Adelaide Cadogan, maakt zij al geen onderscheid meer tussen de twee woorden en de spellen. Welk van de twee woorden iemand gebruikte wordt bepaald door streek of land.
De industriële revolutie, de overgang van handwerk naar machinaal, zorgde rond 1800 voor grote veranderingen. Dorpen werden steden en oudere boerenkinderen verhuizen naar fabrieksplaatsen. Door het nieuwe werk kwam er meer vrije tijd. Patience spellen werden een populair tijdverdrijf.
Redelijk snel ontstonden er varianten op het oorspronkelijke spel. Die kregen allerlei namen, waarvan de oorsprong nauwelijks is te achterhalen. Sommige verwijzen naar de manier waarop de kaarten worden gelegd, zoals klok, spin of bloem. Andere varianten kregen eenvoudig een naam, zoals Groothertogin of Koningin van Italië. Er is ook een spelvariant die Muggins (dwaas, domkop) wordt genoemd. En een Mejuffrouw Mop, een variant die is bedacht door een Engelse postzegelverzamelaar.
Klondike kennen wij vooral als het patience spel dat in een vroege versie van Windows werd gebruikt. Het spel ontstond echter al eind 19de eeuw en is genoemd naar het goudzoeken bij de Canadese rivier Klondike.
In Engeland wordt deze variant Canfield genoemd. Terwijl Canfield in Amerika verwijst naar de patience variant die de Engelsen Demon noemen. Het maakt de verwarring tussen spelvarianten groter. Zelfs als volgens sommigen die spellen op elkaar lijken. Want spelhistorici of muggezifters zien wel degelijk subtiele verschillen tussen Klondike en Canfield.
Canfield is overigens genoemd naar een Amerikaanse gokker die ooit als rijkste gokker ter wereld bekend stond. En Demon verwijst waarschijnlijk naar de dertien kaarten die je bij die variant in reserve houdt.
Een ander door Windows populair gemaakte patience variant is Freecell. De naam verwijst naar de vier vrije vakken bovenin, bij het begin van het spel. Nog even leuk om te noemen zijn de Napoleon varianten. Tussen alle honderden patience spellen zijn er een aantal naar deze Franse keizer genoemd. Hij was verbannen naar St. Helena en speelde daar mogelijk regelmatig een spelletje Patience.
We noemden al de Windows spellen Klondike en Freecell. Er zijn echter meer varianten die naar een computerspel zijn vertaald. En vanzelfsprekend kwamen daarna ook online spellen. Spellen die je kunt spelen ter vermaak en ontspanning. Maar waarmee je ook geld kunt verdienen.
