De moderne loterij begint in Utrecht – geschiedenis
8 oktober 2018
Volgens meerdere bronnen in Nederland begint de geschiedenis van de moderne loterij in Italië. Enkele Italiaanse historici leggen die echter in Nederland, in Utrecht. De reden van deze tegenstrijdigheid ligt volgens kenners in de oorsprong, vorm en naamgeving. En daar kun je dan ook nog eens op verschillende manieren naar kijken.
Omslag loterijboekje uit 1650. Hierin stonden alle te winnen prijzen.
Lotto en loterij zijn woorden die beide het woord lot in zich hebben. Loterij is volgens sommigen van het Italiaanse lotto afgeleid. Anderen tonen echter aan dat het woord loterij eerder bestond dan lotto. Het zou zijn afgeleid van het Saksische woord hlot, waarvan de Germanen lot maakten. In Nederland werd dat lotinghe, om een onderscheid te maken tussen het lot (het briefje van deelname en de prijs) en de handeling (het trekken van het lot). Italianen gebruikten het Germaanse woord lot om er hun lotto en loteria van af te leiden.
De bronnen die verwijzen naar de loterijen van Romeinen hebben het niet over de moderne loterij. Hun bedoelde loterij heeft bovendien een andere vorm. Die Romeinse loterij, maar ook eerdere loterijen van bijvoorbeeld de Chinezen, kun je vergelijken met een grabbelton.
De Romeinen kenden de Congiaria en Missilia. Het waren geschenken van de keizer aan de bevolking van Rome. Ze werden tijdens spektakelfeesten in het Circus Maximus en het Colosseum uitgedeeld.
De Congiaria waren bordjes en plankjes die medewerkers van de keizer willekeurig aan bezoekers uitdeelden. Op zo’n bordje of plank stond een afbeelding van het geschenk dat de ontvanger kreeg. Dat kon bijvoorbeeld graan, geld of een brandstof zijn. Vanuit die plankjes is uiteindelijk de dobbelsteen ontstaan.
De Missilia leken op de Congiaria. Maar het waren briefjes die de keizer vanaf zijn balkon naar het volk wierp. Op de briefjes stond ook een afbeelding van de prijs.
Tenslotte hadden de Romeinen nog een vorm die daarop leek. Daarbij werden loterijbriefjes verdeeld met een uitnodiging aan een loterij mee te (mogen) doen of met een afbeelding van de gewonnen prijs. De prijzen bestonden vaak uit onderdelen van een te verdelen oorlogsbuit.
Een belangrijk verschil met de moderne loterij is de betaling voor deelname. Aan de hierboven bedoelde loterijen deden mensen gratis mee. De keizer deelde uit, de aanwezige burgers ontvingen en er was geen spel. Het kon zijn dat je geen lot (briefje, prijs) of prijs ontving, maar daarmee had je nog niets verloren.
Bij de moderne loterij betaal je voor deelname en maak je kans op een niet. Waarmee je dus wel verliest. Voordat we de oorsprong van die moderne loterij in Utrecht leggen, gaan we eerst even kijken naar een andere loterijvorm die tot verwarring leidt.
Het betalen voor een lot maakt ook het verschil bij een latere oorsprong. Sommigen leggen dan het ontstaan van de moderne loterij bij kooplieden uit Venetië en Genua uit de 15e eeuw. Echter, de briefjes, kaartjes of balletjes, die uit een vaas werden getrokken, waren ook gratis. De loten gaven een niet of toonden de hoogte van de korting bij aankoop van een product.
De nu nog steeds populaire loterij in zuidelijke landen, lotto genaamd, lijkt op de genoemde loterijvorm uit Venetië en Genua. Die huidige Lottomatica Italië is echter ontstaan vanuit een staatsrecht in de 16e en 17e eeuw.
In de middeleeuwen werd vaak geloot voor een benoeming bij een overheid. Dat gebeurde rechtstreeks door het lot. In Italië was er echter voor het kiezen van de hoogste bestuursleden van het land een uitgebreide plechtigheid in meerdere delen. Daarbij werden bij loting een aantal burgers gekozen, de zogenaamde kiezers. Daarna volgde een uitgebreid ritueel met vervolglotingen. Daarmee bleven de uiteindelijk werkelijke kiezers anoniem, wat omkoping voorkwam.
Dit omslachtige systeem werd op een gegeven moment afgeschaft, toen de regering kwam te liggen bij een Raad van 90 edelen. Daarna besliste het lot elk half jaar welke 5 raadsleden moesten aftreden en welke nieuwe hun plaats innamen. Alle namen ging daarvoor in een vaas. Ondernemers begonnen weddenschapskantoren. Daar konden burgers inleggen op een of meer van de 5 mogelijke namen. In 1620 nam de Italiaans (eigenlijk Genuaanse) overheid dit over om op die manier geld te verkrijgen voor verbouwing van overheidsgebouwen. Het lottosysteem, met 5 uit 90, werd later dus de nog steeds populaire Lottomatica.
De Bourgondische Nederlanden rond 1444 – ill: Marco Zanoli
De weddenschappen lijken wellicht op de moderne loterij. Maar ze zijn niet de oorsprong. Want al in 1444 organiseerde de gemeente Utrecht een loterij waarbij de deelnemer moest betalen. Dat Utrecht de eerste moderne loterij organiseerd is overigens toevallig. Kort daarna hielden meer plaatsen een loterij, zoals ook in 1444 in Sluis en in 1445 in Oudenaarde.
Nederland bestond in die tijd uit het huidige België en Nederland, met uitzondering van Friesland, Groningen en delen van Gelderland. Het wordt ook wel de Bourgondische Nederlanden genoemd. Het was een welvarende tijd en met name Brugge en Antwerpen hadden toen de grootste handelsmarkten van Europa. Het is vrijwel zeker dat Italianen, Fransen en Spanjaarden het idee van de moderne loterij vanuit die Nederlanden naar het zuiden meenamen.
Bij de moderne loterij in Utrecht en elders bepaalde de organisatie vooraf het aantal genummerde loten. Tegen een bepaalde prijs per lot kocht een deelnemer dan een of meerdere loten. Per loterij konden deelnemers één of meerdere prijzen winnen in geld of goederen. Vanzelfsprekend waren er allerlei varianten. Vanwege een variant in het begin, dus rond 1450, werd het ook wel een klassenloterij genoemd.
Toen de Duitsers in 1611 hun eerste loterij organiseerden, noemden ze het de Holländische, oder Classenloterie. De trekking van die loterij werd uitgevoerd ‘nach holländische Weise’. Pas honderd jaar later zou uit de Hollandse klassenloterij onze Staatsloterij voortkomen.
Bericht uit Utrechtse jaarstukken uit 1446 over loterij voor benoeming wijnroeier.
De overheid gaf vanaf het begin de vergunningen af tot het houden van een loterij. Bij de eerste loterijen, zoals in Utrecht, ging het om ondersteuning van de stedelijke financiën. Maar het kon ook gaan om een benoeming. In 1446 was er in Utrecht bijvoorbeeld een loterij voor het ambt van wijnroeier.
Men noemde die vergunningen nog tot eind 18e eeuw octrooien. Tijdens zijn bewind gaf Philips van Bourgondië (Filips de Goede) ze af. Burgemeesters, schepenen, raden en anderen konden ook een vergunning tot een lokale verloting verlenen. En eigenlijk is dat altijd zo gebleven bij de moderne loterij.
Vond je het interessant om te lezen over de geschiedenis van de moderne loterij? Dan vind je het vast leuk om de geschiedenis van de gokkast te ontdekken of over het ontstaan van de staatsloterij te lezen.
Ben je meer geïnteresseerd in de geschiedenis omtrent steden? Ontdek dan hier de gokgeschiedenis van Las Vegas en de historie van goklicenties op Curaçao.
