Etymologie: Het woord Patience
23 december 2020
De etymologie van het woord patience lijkt eenvoudig. Toch lopen we tegen enkele eigenaardigheden op. Zoals we in een eerder artikel op OnlineCasinoGround zagen, toen we naar de geschiedenis van Patience keken.
Het woord patience betekent geduld, lijdzaam, rust en dergelijke. Bij die woorden zien we, zeker in deze tijd, al snel iemand in een bed liggen. Dat is niet zo gek, het woord patience heeft dezelfde oorsprong als ons woord patiënt.
Een woord dat overigens ook in andere landen voor een zieke wordt gebruikt. Dan echter zonder trema. Die gebruiken wij op de laatste klinker in het groepje van twee klinkers om aan te geven dat ze apart worden uitgesproken. Dus in plaats van ient wordt het i-ent. In een oud Frans woordenboek lazen we bij patient: iemand die geduldig lijdt, iemand die zijn leed geduldig draagt.
Het woord patience bestaat in de Franse taal vanaf ongeveer het jaar 1100. In een psalmenboek uit 1174 wordt het uitgelegd als ‘deugd die tegenslag laat voortduren’. In die tijd werden ongetwijfeld meerdere vormen van het woord gebruikt, afgeleid uit het Latijn. Nederlandse etymologen verwijzen naar het Latijnse patienta, patientia en patienza.
Maar in die tijd werd het in Frankrijk nog met een c geschreven als, pacence of paciënce. In 1176 gebruikt de Franse schrijver Chrétien de Troyes het woord in de betekenis van lijdzaam. Met de uitleg ‘de fouten van anderen geduldig verdragen’.
Rond 1350 komt het afgeleide woord pacient of patient voor het eerst in gebruik voor een zieke, zowel in Frankrijk als Nederland. In een Nederlands boek uit die tijd staat ‘te badene dien pacient ende te zalvene’ (de zieke baden en zalven). Honderd jaar later wordt het in een andere tekst met een t geschreven.
Daarna gebruikt men lange tijd beide schrijfwijzen door elkaar. In Frankrijk overigens ook. Daar komen we in een boek van Agrippa d'Aubigné een bizarre omschrijving tegen: ‘personne qui est condamnée au supplice’ (persoon die veroordeeld is tot …). Supplice kun je op meerdere manieren vertalen. Het betekent zowel smeekbede als kwelling. Maar het wordt soms ook gebruikt in de betekenis van marteling.
Het woord patience –
‘criminel' in woordenboek uit 1743
Dat is een bruggetje naar een vreemde betekenis die we tegenkwamen in een Frans-Italiaans woordenboek uit 1743. Daar staat ‘Criminel qui fouffre la mort’ (Crimineel die de dood toebrengt). Gaan we er vanuit dat de eerste f de oude schrijfwijze is voor een s, wat waarschijnlijk ook daadwerkelijk zo is, dan wordt het de dood lijden, ondergaan. Dat komt dichter bij het ziek zijn, met de ziekte als crimineel.
In datzelfde woordenboek is ook het woord patience is opgenomen. Daar staat als laatste betekenis de plant Lapathum. Dat woord kwamen we ook tegen in een Frans etymologisch woordenboek uit 1750. Dat gaf het als Latijnse oorsprong van het woord patience.
Patience en Lapathum in Frans woordenboek uit 1750
Lapathum obtusifolius is een plant. Later hernoemt de botanicus Carl Linné (Linneaus) dat naar Rumex obtusifolius. Het is een plant met de Nederlandse naam Ridderzuring. Die plant kun je overal in de natuur tegenkomen, in bermen, langs sloten en dergelijke.
Alternatieve artsen gebruiken de plant, vooral de wortelstok, als homeopathisch middel. Er zijn ook mensen die het sap uit de bladeren gebruiken tegen de jeuk van brandnetel. Maar wat heeft Lapathum met het woord patience te maken, buiten de vermelding in het oude woordenboek.
We kunnen er hooguit naar raden. Het blad van ridderzuring kun je in een salade gebruiken. Als een sla dus, een bladgroente die veelal rauw wordt gegeten. In veel sla-soorten zitten stoffen die slaperig kunnen maken, oftewel een rust die we bovenaan als een van de vertalingen van patience gaven.
De Fransen leggen het eerste gebruik van het woord patience voor het kaartspel in 1811. Ze verwijzen daarbij naar een zin in een dagboek van Marie-Henri Beyle. Volgens sommigen verwijst het naar het recreatieve kaartspel. Anderen zien het als een waarzeg-achtige kaartlegging, zoals bij Tarot.
Daarna duurt het een tiental jaren voor er echt sprake is van een begin van een kaartspel zoals we dat nu kennen. Het woord patience begint dan zijn weg als algemeen woord voor allerlei varianten van kaartspellen die je alleen speelt.
Patience en het geduldkruit in een Kramer's woordenboek
Ongeveer in dezelfde tijd verschijnt het woord patience ook in Nederland. In het Kramers kunstwoordenboek van 1847 staat het uitgelegd als: geduldspel. Het vermeldt echter ook: een kaartspel tussen twee personen dat ook alleen kan spelen. Kramer gebruikt overigens zowel het woord patience als patentie.
En bij Kramer komen we ook de plant weer tegen. De naam is dan inmiddels veranderd naar Rumex. Maar Kramer noemt het geduldskruid. Waarschijnlijk een eenvoudige vertaling, maar het verklaart wel iets.
Vijftig jaar later schrijft Kramer in zijn woordenboek Nederlands-Frans van 1901 enkel patentie. Dat vertaalt hij naar patience. Uit andere bronnen blijkt echter dat patentie slaat op het bordspelletje, dat in veel landen dan al Solitaire heet.
Rotterdamse krant meldt in 1852 het eerste Chinese gezin in Den Haag.
Toch is het kaartspel dan al lang bekend in Nederland. In 1852 staat in de Rotterdamsche Courant een bericht over een nieuwe merkwaardigheid, de komst van een Chinees gezin naar Den Haag. Daarin staat: De man vermaakt zich met roken, hetzij tabak of van opium, met snuiven, schrijven en het alleen spelen van een soort kaartspel, bij wijze van patience spel.
Vanaf die tijd komt het woord Patience veelvuldiger voor in krantenberichten en verhalen. Daarbij worden soms ook varianten benoemd. Zoals in het verhaal De Voorspelling van Heinrich Lee. Daarin schrijft hij dat een tante graag patience speelt, maar in Napoleon patience geen interesse meer heeft.
Over de etymologie van het woord patience is eigenlijk verder weinig te vertellen. Het spel ontwikkelt zich en krijgt een steeds steviger plek in de samenleving. In 1935 zien we dan ineens een opmerkelijke advertentie van een nieuw behendigheidsspel, het lexicon kaartspel. Het wordt omschreven als een spel dat een kaartspel, patience en kruiswoordvorming in zich verenigt.
Nou we weten wat er daarna nog allemaal meer kwam. Bijvoorbeeld Patience op de computer, een spel waarmee je met dit eenvoudige kaartspel zelfs geld kan verdienen.
