Loterij promotie in de 17e eeuw
23 oktober 2020
Bij loterij promotie denken we tegenwoordig aan de tv-programma’s als Weekend Miljonairs of 1 tegen 100. Daarnaast zijn er vanzelfsprekend de commercials, advertenties en wervende junkmail.
Al vanaf de eerste moderne loterij, in 1444 in Utrecht, bestaat er loterij promotie. In die tijd wellicht een muurkrant, een stadsomroeper en mond-tot-mondreclame. Geleidelijk worden echter ook evenementen georganiseerd om meer loten te verkopen.
In de 16e eeuw vragen organisatoren toneelgezelschappen de verkoop te stimuleren. Deze rederijkers, amateurtoneelspelers en dichters, spelen op markten en bij verkooppunten. Loterijen zijn dan nog plaatselijke gebeurtenissen en ze worden ook niet wekelijks gehouden.
In veel gevallen organiseert men de loterijen zodanig dat in de periode van verkoop meerdere gunstige momenten zijn. En ook de trekking, die vaak dagen in beslag neemt, vindt plaats in een gunstig jaargetijde.
Ter illustratie de bouw van een Gast-Huys in Amsterdam. Een loterij in 1600 maakt die bouw mogelijk. Op dat moment is het een opvang voor 25 dakloze oude mannen en vrouwen. Vaak hebben deze mensen ook verpleging nodig. Amsterdam groeit snel. Vijftien jaar later vangt men al 190 mensen op in het Gast-Huys. Uitbreiding is noodzakelijk.
Dat vindt het bestuur van Holland ook. Zij geven in 1614 een vergunning, dat toen nog octrooi heette, voor de loterij. Het stadsbestuur van Amsterdam bekrachtigt die op 14 oktober van dat jaar. De kosten van een lot stelt men vast op 1 schelling, een zilveren munt ter waarde van 6 stuivers. De hoofdprijs is een luxe zilveren servies ter waarde van 1400 gulden (vergelijkbaar met circa 50.000 euro nu). In de zomer van 1615 begint de loterijverkoop.
Het stadsbestuur geeft de Amsterdamse toneelschrijver Samuel Coster opdracht een stuk te schrijven voor de loterij promotie. Hij schrijft het toneelstuk ‘Spel van de Rijcke-Man’. Een moralistisch stuk, maar wel gericht op promotie van de loterij. Het geeft het publiek in spelvorm emotionele en rationele argumenten loten te kopen om de armen te steunen, en eventuele bezwaren daartegen te weerleggen.
Tijdens de jaarmarkt in september 1615 voeren de rederijkers het stuk voor het eerst op. Het is een evenement dat enkele dagen duurt. Mensen zijn in een goede, uitbundige stemming. Een ideale moment dus om de loterij te promoten.
Rond Nieuwsjaarsdag zijn er ook diverse momenten om de loterij onder de aandacht te brengen. Een nieuw jaar brengt hoop, maar ook mededogen voor diegenen die het minder hebben. En ondernemers maken hun winst- en verliesrekening op. Hebben ze goede zaken gedaan, dan zijn ze vrijwel zeker bereid iets aan liefdadigheid te doen. Of wat extra loten te kopen om hun winstkansen te vergroten.
Tussen kerst en nieuwjaar wordt het toneelstuk op verschillende plaatsen opgevoerd. Die loterij promotie vindt niet alleen plaats in Amsterdam. In omliggende plaatsen verkoopt men ook loten en daar spelen de rederijkers het toneelstuk van Coster dus ook. De tekst past men daarbij soms aan bij de gelegenheid.
Het derde grote moment van loterij promotie is kort voor de sluiting van de loterij, een paar maanden voor de trekking. Loterijhouders weten dat veel mensen juist dan nog snel even extra loten willen kopen. Een goed moment dus mensen nog even te wijzen op het goede doel en de prijzen.
Het toneelstuk van Coster wordt in die periode meerdere keren per dag opgevoerd. Maar dan is het afgelopen en start de procedure van de trekking. Na de verkoop van een lot aan de laatste deelnemer begint de organisatie met het uitschrijven van de tienduizenden loterijbriefjes. Dat neemt al snel twee maanden in beslag.
En het is slechts voorbereiding. Het is dus niet, zoals wij dat tegenwoordig gewend zijn, een activiteit van een uurtje of een overzicht van uitslagen op internet. De formaliteiten rond de trekking duren in die tijd ook meerdere dagen.
Voor de loterij die we hier ter illustratie gebruiken vindt de trekking plaats in de zomer van 1616. Dan is immers de kans op mooi weer het grootst. Want de trekking wordt buiten uitgevoerd. Er is veel publiek dat de trekking als evenement op de agenda heeft gezet.
Het toneelstuk ‘Spel van de Rijcke-Man’ wordt niet meer opgevoerd, dat zou het publiek als storend ervaren. Het podium is geheel voor de strak georganiseerde trekking van de loterij. Eerst vermengt de organisatie de talrijke ‘helaas’-briefjes met de prijswinnende briefjes. Daarna begint de ongeveer zes weken durende trekking. Een estafette waarbij de leden van de organisatie dag en nacht doorgaan.
