Etymologie: het woord loterij, waar komt dat vandaan?
6 oktober 2018
Het woord loterij is afgeleid van het woord lot. Zo, dat was het. Kort en krachtig. Over lot en het woord loterij is echter veel meer te vertellen. Dus gaan we verder. Want wist je dat het woord lot in vele talen voorkomt en dat het deel betekent.
Dat kun je bijvoorbeeld zien in zegswijzen. Zoals het viel hem ten deel, wat niets anders betekent dan het is zijn lot. Wat natuurlijk ook een noodlot kan zijn. De Romeinen gebruikten het woord sors voor zo’n deel. Dat zien we bij het woord consorten, wat in beginsel deel- of lotgenoten betekent.
Het oud-Frans kende het woord lot in de twaalfde eeuw al in de betekenis van erfdeel. Daardoor werd met een uitspraak als bijvoorbeeld ‘Kees en consorten’, in het begin ‘Kees en zijn mede-erfgenamen’ bedoeld. Later werd het ook voor andere deelnemers en zaken gebruikt. Bijvoorbeeld voor een consort. Daarbij geven slechts enkele leden van een orkest een muziekuitvoering met één soort instrumenten.
Omslag boekje over geschiedenis loterijen
Andere talen en landen gebruiken nu nog steeds het woord lot of een afgeleide daarvan voor (onder)deel. De Denen hebben lot, de Zweden lott en de Italianen lotto. De Duitsers en Fransen houden het net als wij bij lot. En Engelsen gebruiken lot bij een veiling als benaming voor het te veilen stuk of stukken, oftewel de onderdeel van de veiling.
Waar het woord lot vandaan komt is niet exact bekend. De meeste taalkundigen gaan terug naar de Germanen. In het oud-Saksische woord hlot zou de oorsprong liggen van lot en later dus ook van het woord loterij.
Terug naar de erfgenamen. De verdeling van een nalatenschap noemden de oude Fransen lotir. De erfenis werd daarbij door de oudste erfgenaam verdeeld in stukken, die lots heetten. In andere landen splitste een notaris de erfenis in onderdelen. Na het in lots verdelen van de erfenis kozen de erfgenamen, bijvoorbeeld in volgende van leeftijd, hun gewenste deel.
Of de notaris verlootte de afzonderlijke delen. Door die handelswijze kreeg het woord lot niet alleen de betekenis van (onder)deel. Het werd ook de brenger van geluk, de kans op fortuin. In eerste instantie door rechtstreekse toewijzing. Later dus ook door het toeval, het lot.
Het lot was de naam voor het deel dat de erfgenaam kreeg. Loten was zowel de meervoudsvorm als de handeling (het loten). Vroeger gebruikte men het achtervoegsel ing vaak achter de stam van een werkwoord. Vanuit loten ontstond daardoor op zeker moment het woord loting. En dat gebruikte men dan in de vorm ‘ter loting gebracht’.
De oudste vorm daarvan is ‘lotinghe’. Het staat in 1445 in de vergunning die Filips de Goede afgeeft aan de stad Oudenaarde. Waarschijnlijk is het ook gebruikt in de eerste moderne loterij, een jaar eerder in Utrecht.
Het Nederlandse woord lotinghe krijgt in andere talen vertalingen met kleine wijzigingen. Door taalveranderingen verandert in het Nederlands lotinghe via lotingen (1525) en loterye (rond 1650) naar het woord loterij (rond 1825).
Schrijfwijzen vinden mede hun oorzaak in overheersing door andere landen, bijvoorbeeld de Spaanse en Franse tijd. Lotinghe werd bijvoorbeeld en tijde van de eerste loterijen in het Frans Lotissement. Het is waarschijnlijk volgens sommige taalwetenschappers dat het woord loterij later vanuit het Franse Loterie weer naar Nederland terugkwam.
Loterijprent (deel) bij loterij voor een nieuw gasthuis in Egmond aan Zee – Claes Jansz Visscher 1615
Het erfdeel is bij het gebruik van het woord loterij in zijn oudere vormen dan al een briefje. Het dient als bewijs op een deel van de prijzen bij overeenkomst met het getrokken getal. In het begin zijn de prijzen vaak goederen, wat nog voortkomt uit de oorsprong van erfenisverdeling. Geleidelijk komen daar echter steeds vaker grote en kleine geldprijzen voor in de plaats.
Een lot slaat dan nog zowel op de te winnen prijs als het briefje. In Nederland neigt het naar het briefje, het deelnamebewijs. Denk aan de vraag “Heb je al een lot gekocht?”. In andere landen krijgt het bewijs van deelname al snel andere namen, zoals billet in het Frans en ticket in het Engels. Daar zeggen ze dan ook ‘Have you bought a lottery ticket?’. Vragen naar een loterijbriefje zou echter bij ons tegenwoordig overdreven overkomen.
Ok, wij hebben het woord loterij. Maar hoe heet het in andere landen. In het Frans en Duits is het tegenwoordig lotterie, in het Engels lottery, in het Spaans en Italiaans loteria en in het Deens en Zweeds lotteri. We blijven het lot erin herkennen.
Dat zie je ook in veel andere talen wanneer je bij Google translate het woord loterij als zoekopdracht geeft. In Soedan en op Bali is het lotre, Suriname heeft lotrei en Rusland en Bulgarije lotariya. Het Nederlandse woord lot is daarom door sommigen weleens grappend ons grootste exportproduct genoemd.
Loten zijn ook jonge boomtaken. Het enkelvoud daarvan is een loot. In de geschiedenis van het woord kijkend, zijn er enkele taalkundigen die ook hier de oorsprong leggen bij lot. Als oudste vorm, lot als oorsprong van het woord loterij, zagen we bij de Saksische in het woord hlot. Deze Germaanse stam had echter een apart woord voor een jonge boomtak, namelijk lode.
In het Oudnederlands, van voor 1200, is de d al verscherpt tot een t. Het is dan lange tijd lot. In de middeleeuwen lijkt er nog wel een verband met de loterij. Lot, de jonge tak, wordt overdrachtelijk gebruikt voor erfgenamen, nakomelingen en nageslacht.
Wat heeft de loot nog met het woord loterij te maken? Waarschijnlijk niets. Dat een boomloterij gelijk stond aan een kwekerij met jonge boomtakken moet, als dat ooit zo is geweest, nog worden aangetoond.
Vond je dit een interessant artikel? Ontdek dan ook de herkomst van de woorden ‘gokken‘ en ‘casino‘. Of lees dit artikel, waaruit blijkt dat onze alom vertrouwde Staatsloterij soms niet zo netjes handelde. De geschiedenis van de Nederlandse Staatsloterij lees je hier.
